Қылмыстық істер жөніндегі кассациялық сотының судьясы Элеонора Макизқызы Унгарсынова журналистермен тілдесті. Тәжірибелі маман Қазақстандағы сот жүйесінің дамуы, жаңашылдықтары туралы сөз қозғады.

— Биыл Қазақстан Республикасы Конституциясының 30 жылдық мерейтойы. Айтулы мерекенің сот жүйесі үшін қандай маңызы бар? Осы 30 жыл ішінде сот жүйесі қалай дамыды?

— Иә, биыл шынымен де тарихи мерейтой! 1995 жылғы 30 тамызда қабылданған Конституция тек негізгі заң емес, біздің сот жүйеміздің тұтас архитектурасының негізін қалаған фундаменталды құжат. Конституцияның 75-83 баптарында сот билігінің принциптері нақты белгіленген: соттың тәуелсіздігі, судьялардың тек заңға ғана бағынуы, сот процесінің ашықтығы, айыпталушының кінәсіздік презумпциясы. Осы 30 жыл ішінде біз эволюциялық дамуды көрдік. Алдымен, кеңес жүйеден кейінгі сот жүйесін құру — бұл 1990 жылдардың соңы мен 2000 жылдардың басы. Содан кейін 2000-2010 жылдары сот процесінің сапасын арттыруға назар аударылды. Ал соңғы 10-15 жылда цифрландыру мен халықаралық стандарт жұмыстары белсенді жүргізілді. Бүгінде біздің сот жүйеміз үш деңгейден тұрады: бірінші сатылы соттар, апелляциялық соттар және Жоғарғы сот.

— Жақында, 2025 жылдың 1 шілдесінен бастап жаңа кассациялық соттар ашылды. Аталмыш сотта қандай ерекшелік бар?

—  Мұны өте маңызды реформа дер едім. Кассациялық соттардың ашылуы — бұл сот жүйесін одан әрі жетілдірудің кезекті қадамы. Бұрын кассациялық шолу Жоғарғы сотта жүзеге асырылатын. Енді арнайы кассациялық соттар құрылды — олар Астанада орналысқан.

— Сіз айтып отырған өзгерістерге келейікші. Қандай ерекше тұстарын айтар едіңіз?

— Бірінші, әділет іздеуші азаматтарға жақындау. Енді кассациялық шағым жасау үшін тек Астанаға келудің қажеті жоқ. Екінші, соттардың жүктемесін азайту. Жоғарғы сот енді өзінің негізгі функциясына — заң қолданысының бірыңғайлығын қамтамасыз етуге көбірек назар аудара алады. Үшінші, сот процесінің жылдамдығы артады.

— Конституциямыздың 30 жылдығы мен осы жаңа реформалар арасында қандай байланыс көресіз? Сот билігін тәуелсіз ету үдерісі, “тәуелсіз болу принципі” жүйелі дамып келе ме?

— Конституция — бұл тірі құжат, ол уақыт талабына сәйкес дамып отырады. 1995 жылы қабылданған Конституцияның 75-бабында «Сот билігі тәуелсіз және тек Конституция мен заңға ғана бағынады» деп нақты жазылған. Осы принципті іс жүзінде жүзеге асыру үшін 30 жыл бойы қадамдар жасалып келеді. Мәселен, судьяларды тағайындау процедурасы жетілдірілді, олардың материалдық тәуелсіздігі қамтамасыз етілді, сот үкімдеріне билік органдарының араласу мүмкіндігі болдырмау механизмдері енгізілді. Кассациялық соттар — бұл осы процестің заңды жалғасы. Конституция рухында айтылған сот билігінің тәуелсіздігін одан әрі нығайту үшін соттар арасында функцияларды дұрыс бөлу қажет болды. Сондай-ақ Конституцияның 77-бабында «Азаматтарға сот қорғауы кепілдік етіледі» деп көрсетілген. Жаңа кассациялық соттар азаматтардың осы конституциялық құқығын одан да тиімдірек жүзеге асыруға мүмкіндік береді.

— Цифрландыру процесі сот жүйесіне қалай әсер етті?

— Цифрландыру — біздің жұмысымыздағы ең үлкен даму десек те болады. «Сот кабинеті» порталы арқылы азаматтар онлайн түрде арыз жаза алады, сот процесінің барысын қадағалай алады. Электрондық сот отырыстары пандемия кезінде өте тиімді болды және қазір де белсенді қолданылуда. Бұл әділет іздеушілердің уақыты мен қаражатын үнемдейді.

— Жастар үшін сот жүйесі қаншалықты қолжетімді?

— Біз жастармен жұмысты ерекше назарда ұстаймыз. Мектептер мен жоғары оқу орындарында құқықтық сауаттылық курстары өткізіледі. «Ашық сот есігі» жобасы аясында студенттер нақты сот процестерін көре алады. Сондай-ақ, жастарға арналған заң кеңестері мен дауларды медиация арқылы шешу мүмкіндіктері кеңейтілді.

— Келешекте қандай өзгерістерді күтуге болады?

— Болашақта біз сот жүйесін одан әрі дамытуды жоспарлап отырмыз. Жасанды интеллект технологияларын енгізу, соттардың материалдық-техникалық базасын нығайту, судьялардың біліктілігін арттыру — мұның бәрі жоспарда бар. Негізгі мақсат — әрбір азаматтың әділетке тең құқылы болуын қамтамасыз ету.

— Қорытындылай келе, Конституцияның 30 жылдығы мен сот жүйесінің болашағы туралы не айтар едіңіз?

— Конституциямыздың 30 жылдығы — бұл бізге артқа қарап, жеткен жетістіктерімізді бағалауға мүмкіндік береді. 1995 жылы Конституция қабылданған кезде біз жаңа мемлекеттік құрылыс салдық. Содан бері сот жүйесі қоғаммен бірге үнемі дамып келеді. Конституциямыздың 1-бабында «Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады» деп жазылған. Құқықтық мемлекет дегеніміз — заң үстемдігі мен әділ сот жүйесі бар мемлекет. Жаңа кассациялық соттардың ашылуы — бұл келешекке деген сеніммен жасалған стратегиялық қадам. Келекшекте де Конституцияның негізгі принциптеріне сүйене отырып, сот жүйесін одан әрі жетілдіруді жалғастырамыз. Біздің мақсатымыз — әрбір азаматтың әділ сот қызметіне жүгіне алуын қамтамасыз ету. Сонымен қатар конституция кепілдік етіп отырған құқығын толық қолдана алуына жол ашу.

-Арнайылап уақыт бөліп, сұхбат құрғаныңызға көп рақмет, Элеонора Макизқызы!

-Сіздерге де ерекше алғыс білдіремін!